Ο Αλί Χαμενεΐ και η Ισλαμική Ηγεμονία στο Σύγχρονο Ιράν: Ιδεολογική Εξουσία, Γεωπολιτική Διείσδυση και Συγκρουσιακή Σχέση με τη Δύση

Γράφει ο Αντώνης Λυριωτάκης – Πολιτικός Επιστήμονας – Πρόεδρος της Επιτροπής Διεθνών Σχέσεων και Επικοινωνίας του Εθνικού Συμβουλίου Νεολαίας

Ο Αλί Χαμενεΐ, Ανώτατος Ηγέτης της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιράν από το 1989, έχει αποτελέσει μια καθοριστική φυσιογνωμία στην εδραίωση του μετα-επαναστατικού ιρανικού καθεστώτος.

Το παρόν άρθρο έχει σκοπό να εξετάζει την πολιτική και ιδεολογική του πορεία, την κατασκευή ενός θεοκρατικού-στρατιωτικού πλέγματος εξουσίας, καθώς και τη στρατηγική εξάπλωσης της ιρανικής επιρροής στη Μέση Ανατολή. Ιδιαίτερη έμφαση θα δώσουμε στις σχέσεις με τις ΗΠΑ, τη χρήση «αντίστασης» ως ιδεολογικού εργαλείου, και την ενίσχυση των δορυφορικών συμμαχιών.

Η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, προϊόν της Επανάστασης του 1979, οικοδομήθηκε με κεντρικό άξονα τη σύζευξη θεοκρατικής εξουσίας και αντιδυτικού λόγου. Ο Αλί Χαμενεΐ, διάδοχος του Αγιατολάχ Χομεϊνί, έχει διαμορφώσει την ταυτότητα του ιρανικού κράτους με ισχυρά ιδεολογικά και στρατηγικά χαρακτηριστικά, εδραιώνοντας ένα σκληροπυρηνικό δόγμα άμυνας και αντίστασης.

Ιδεολογική συγκρότηση και άνοδος στην εξουσία Χαμενεΐ

Ο Αλί Χαμενεΐ γεννήθηκε το 1939 στη Μασχάντ, προερχόμενος από οικογένεια σιιτών λογίων. Η πολιτική του δράση εντάσσεται στον κύκλο των ριζοσπαστών φοιτητών της Χομεϊνικής σχολής. Η εμπλοκή του στον αντιμοναρχικό αγώνα, οι φυλακίσεις από το καθεστώς του Σάχη και η επαφή του με τη δυτική λογοτεχνία στη νεότητά του αποκαλύπτουν ένα σύνθετο υπόβαθρο. Παρά την έλλειψη ανώτερου θρησκευτικού τίτλου (marja’), η εκλογή του ως Ανώτατος Ηγέτης το 1989 συνιστά μια πολιτικο-θεολογική καινοτομία.

Η Μασχάντ, ιερή πόλη για τους σιίτες μουσουλμάνους και τόπος του ιερού του Ιμάμη Ρεζά, αποτέλεσε το πνευματικό και πολιτισμικό υπόβαθρο για τη διαμόρφωση της θρησκευτικής και ιδεολογικής ταυτότητας του Αλί Χαμενεΐ. Ως γιος κληρικού, φοίτησε σε παραδοσιακές σχολές θεολογίας (hawza) και ανέπτυξε πολιτική συνείδηση μέσα από την κριτική του προς το αυταρχικό καθεστώς του Σάχη.

Κατά τη διάρκεια των δεκαετιών του 1960 και 1970, εντάχθηκε ενεργά στον αντιμοναρχικό αγώνα υπό την καθοδήγηση του Αγιατολάχ Χομεϊνί. Φυλακίστηκε και εξορίστηκε επανειλημμένως. Ο ρόλος του ως “πολιτικός θεολόγος” και η ευφράδειά του στα αραβικά και τα περσικά του έδωσαν ιδιαίτερο βάρος στον κύκλο των ισλαμιστών της εποχής.

Το ιρανικό μοντέλο εξουσίας υπό τον Χαμενεΐ

Ως Ανώτατος Ηγέτης, ο Χαμενεΐ συγκεντρώνει την ύψιστη εξουσία στο πολιτειακό, στρατιωτικό και θρησκευτικό επίπεδο. Η Φρουρά της Επανάστασης (IRGC) λειτουργεί ως ο βασικός μηχανισμός εσωτερικού ελέγχου και εξωτερικής προβολής ισχύος. Η σύνδεση του θρησκευτικού κατεστημένου με το στρατοβιομηχανικό σύμπλεγμα έχει οδηγήσει στην παγίωση ενός θεσμικά ελεγχόμενου αυταρχισμού.

Μετά την Ισλαμική Επανάσταση του 1979, ο Χαμενεΐ ανέλαβε σημαντικές θέσεις: πρώτα ως επικεφαλής του Ισλαμικού Ραδιοφώνου, κατόπιν ως εκπρόσωπος του Χομεϊνί στο Συμβούλιο Εθνικής Άμυνας, και τελικά ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας (1981–1989). Ο θάνατος του Αγιατολάχ Χομεϊνί τον Ιούνιο του 1989 άφησε κενό στην ανώτατη θρησκευτική ηγεσία κάτι που είδε ως ευκαιρία.

Παρότι δεν διέθετε τον ανώτατο θρησκευτικό βαθμό του marjaʿ-e taqlid, η Συνταγματική Αναθεώρηση του 1989 “χαμήλωσε” το απαιτούμενο θρησκευτικό επίπεδο, επιτρέποντας στον Χαμενεΐ να αναλάβει τη θέση του Ανώτατου Ηγέτη. Η στήριξη του σκληρού πυρήνα του καθεστώτος (κυρίως των Φρουρών της Επανάστασης και της δικαστικής εξουσίας) διασφάλισε την εδραίωσή του.

Γεωπολιτική της Αντίστασης: Δορυφόροι και περιφερειακή επιρροή

Το δόγμα της «Αντίστασης» αποτελεί θεμέλιο της εξωτερικής πολιτικής του Ιράν. Ο Χαμενεΐ υιοθέτησε μια ενεργητική στρατηγική υποστήριξης φιλοϊρανικών οργανώσεων (Hezbollah, Χαμάς, Χούθι), οικοδομώντας ένα δίκτυο που εξυπηρετεί τόσο γεωστρατηγικούς στόχους όσο και ιδεολογική νομιμοποίηση.

Η εμπλοκή του Ιράν σε συγκρούσεις όπως στη Συρία και την Υεμένη, και η στήριξη στον Μπασάρ αλ-Άσαντ, υποδεικνύουν μια πολιτική εξισορρόπησης ανάμεσα στην άμυνα και στην επέκταση.

Η σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες

Παρά την εχθρική ρητορική, και τις εξελίξεις των ημερών, η σχέση Ιράν–ΗΠΑ χαρακτηρίζεται από περιόδους έμμεσης επικοινωνίας και τακτικών συνθηκολογήσεων. Η υπογραφή της Πυρηνικής Συμφωνίας (JCPOA) το 2015 αποτέλεσε σημείο καμπής, αν και ο ίδιος ο Χαμενεΐ διατήρησε επιφυλάξεις, προειδοποιώντας για «αμερικανική απάτη».

Η δολοφονία του Κασέμ Σουλεϊμανί (2020) και ο θάνατος του Χασάν Νασράλα, λειτουργούν ως ορόσημα που ενίσχυσαν το αφήγημα της αντίστασης.

Ο Αλί Χαμενεΐ και κατ’ επέκταση το ιρανικό καθεστώς διατηρούν επιλεκτικές και στρατηγικά σχεδιασμένες σχέσεις με κάποιες μεγάλες παγκόσμιες δυνάμεις, ιδιαίτερα τη Ρωσία και την Κίνα. Οι σχέσεις αυτές δεν είναι απλώς διπλωματικές· εντάσσονται σε ένα ευρύτερο γεωπολιτικό πλαίσιο αντιστάθμισης της δυτικής επιρροής, κυρίως των ΗΠΑ.

Ρωσία

Η Ρωσία είναι ίσως ο στενότερος γεωπολιτικός εταίρος του Ιράν σήμερα:

• Στρατιωτική συνεργασία: Ιράν και Ρωσία συνεργάζονται στενά στη Συρία, στηρίζοντας από κοινού το καθεστώς Άσαντ. Το Ιράν προσέφερε μαχητές (μέσω Χεζμπολάχ και των Φρουρών της Επανάστασης), ενώ η Ρωσία παρείχε αεροπορική ισχύ.
• Εξοπλισμοί: Ρωσικά drones και οπλικά συστήματα έχουν χρησιμοποιηθεί από το Ιράν και αντιστρόφως. Από το 2022, το Ιράν έχει προμηθεύσει drones τύπου Shahed στη Ρωσία για χρήση στον πόλεμο κατά της Ουκρανίας.
• Αντι-αμερικανικός άξονας: Η Μόσχα βλέπει το Ιράν ως κρίσιμο σύμμαχο για τη δημιουργία ενός “πολυπολικού” κόσμου όπου ο αμερικανικός ηγεμονισμός αμφισβητείται.

Κίνα

Η σχέση του Ιράν με την Κίνα είναι οικονομικά κρίσιμη και γεωστρατηγικά σκόπιμη:

• Συμφωνία 25 ετών (2021): Πρόκειται για ένα στρατηγικό σύμφωνο που περιλαμβάνει επενδύσεις ύψους περίπου 400 δισ. δολαρίων σε ιρανικές υποδομές, ενέργεια και στρατιωτική συνεργασία.
• Εμπόριο πετρελαίου: Η Κίνα παραμένει ο μεγαλύτερος αγοραστής ιρανικού πετρελαίου, ακόμη και παρακάμπτοντας τις κυρώσεις των ΗΠΑ μέσω σκιώδους δικτύου.
• Διπλωματική υποστήριξη: Αν και όχι απόλυτη, η Κίνα συχνά στηρίζει το Ιράν σε διεθνή φόρα (όπως στον ΟΗΕ) ή τουλάχιστον μπλοκάρει πιο αυστηρές κυρώσεις.

Άλλες δυνάμεις

• Βόρεια Κορέα: Υπάρχουν τεκμηριωμένες συνεργασίες σε επίπεδο πυραυλικής τεχνολογίας και ανταλλαγής στρατιωτικής τεχνογνωσίας.
• Λατινική Αμερική: Το Ιράν έχει χτίσει σχέσεις με καθεστώτα όπως της Βενεζουέλας, με κοινή βάση την αντι-αμερικανική τους στάση.

Δεν πρόκειται για “συμμαχίες” με τη δυτική έννοια

Ο Χαμενεΐ δεν εμπιστεύεται πλήρως καμία δύναμη. Η εξωτερική πολιτική του Ιράν στηρίζεται στο δόγμα της “ούτε Δύση, ούτε Ανατολή” , που σημαίνει πως ακόμα και οι σχέσεις με Ρωσία και Κίνα είναι σχεσιακές, όχι ιδεολογικές. Το καθεστώς επιδιώκει συγκυριακές συνεργασίες, χωρίς να εντάσσεται σε μόνιμες συμμαχίες.

Οικονομία, καταστολή και απομόνωση

Η εποχή Χαμενεΐ χαρακτηρίζεται από:

• Οικονομική συγκέντρωση εξουσίας: Οι Φρουροί της Επανάστασης (IRGC) ελέγχουν ένα τεράστιο μέρος της ιρανικής οικονομίας, μέσω ημικρατικών οργανισμών. Το κράτος-θεσμός λειτουργεί σαν “κρατικοποιημένος καπιταλισμός” με θεοκρατική νομιμοποίηση.
• Εσωτερική καταστολή: Ο Χαμενεΐ έχει συνδέσει την πολιτική του επιβίωση με τον έλεγχο του πολιτικού λόγου. Διαδηλώσεις όπως αυτές του 2009 (Πράσινο Κίνημα) και του 2019 καταπνίγηκαν με βίαιες μεθόδους, συχνά με εκατοντάδες θανάτους. Οι δημοσιογράφοι, ακτιβιστές και γυναίκες που αντιστέκονται στον υποχρεωτικό χιτζάμπ βρίσκονται υπό συνεχή παρακολούθηση και απειλές.
• Διεθνής απομόνωση: Η στρατηγική αντιπαράθεσης με τις ΗΠΑ και το Ισραήλ, η εμπλοκή σε περιφερειακές συρράξεις (Συρία, Υεμένη, Ιράκ), και η παραβίαση όρων του JCPOA μετά το 2018 έχουν ενισχύσει τις οικονομικές κυρώσεις και τη διπλωματική απομόνωση του Ιράν.

Η οικονομία παρουσιάζει ύφεση, υψηλό πληθωρισμό και ανεργία. Ωστόσο, η κρατική προπαγάνδα συνεχίζει να προβάλλει το Ιράν ως «κάστρο αντίστασης» απέναντι στην ηθική και πολιτική παρακμή της Δύσης.

Πλησιάζει το τέλος της εποχής του;

Ο Αλί Χαμενεΐ, στα 86 του χρόνια (γεννηθείς το 1939), αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα υγείας. Η μετάβαση εξουσίας αποτελεί πλέον ανοιχτό ζήτημα. Το Σώμα Ειδικών (Assembly of Experts), αρμόδιο για τον ορισμό του επόμενου Ανώτατου Ηγέτη, φημολογείται ότι έχει εξετάσει πιθανούς διαδόχους — με επικρατέστερο τον γιο του, Μοτζτάμπα Χαμενεΐ, αν και η διαδοχή μέσω “κληρονομιάς” αντιβαίνει στο ιδεολογικό υπόβαθρο της Ισλαμικής Επανάστασης.

Οι πολιτικές εξελίξεις στο εσωτερικό και οι εξωτερικές πιέσεις καθιστούν την επόμενη δεκαετία κρίσιμη για το θεοκρατικό σύστημα. Αν ο διάδοχος δεν καταφέρει να διατηρήσει την ισορροπία δυνάμεων μεταξύ θρησκευτικής νομιμότητας και στρατιωτικής ισχύος, το σύστημα της Βελαγιάτ ελ-Φακίχ (ηγεμονία του νομικού του Ισλάμ) μπορεί να οδηγηθεί είτε σε εσωτερική ρήξη είτε σε μερική εκκοσμίκευση.

Ο Αλί Χαμενεΐ συνιστά μια εμβληματική φυσιογνωμία ενός μοναδικού πολιτικού φαινομένου: της σιιτικής θεοκρατίας με στρατιωτική ηγεμονία. Η πολιτική του επιβίωση βασίζεται σε ένα μείγμα ιδεολογίας, καταστολής και εξωτερικής επέκτασης. Η αντοχή του καθεστώτος, ακόμα και υπό οικονομικές κυρώσεις και διεθνή απομόνωση, μαρτυρά τη δύναμη των δομών που ο ίδιος καθιέρωσε.

Η κατανόηση του Χαμενεΐ και της Ισλαμικής Δημοκρατίας δεν απαιτεί μόνο γεωπολιτική ανάλυση αλλά και βαθιά γνώση του σιιτικού λόγου περί εξουσίας, μαρτυρίου και ηγεσίας.